11 Eylül 1973’te Salvador Allende’yi CIA dayanaklı bir darbeyle devirip 1990’a kadar Şili’de terör estiren Augusto Pinochet’nin kurbanları ve 11 Eylül 2001’de ABD’de gerçekleştirilen ve ABD-İngiltere eliyle tüm dünyada bir karşı-terör dalgası yayılmasına neden olan akınlarda ölenler merasimlerle anılırken ajanslara bir haber düştü: Yayıncısının ve ailesinin yaptığı açıklamada, müellif ve mütercim Javier Marías’ın öldüğü duyuruldu.
İlk kıssasını on dört yaşında kaleme alan, birinci kitabı yayımlandığında on sekizinde olan, çocukluğu ve ilkgençliği ABD’de ve İspanya’da geçen, 1970’lerin ikinci yarısından itibaren edebiyat etraflarında ismi duyulmaya başlayan, üniversite yıllarından itibaren İngilizceden İspanyolcaya çeviriler yapan ve Oxford Üniversitesi’nde uzun yıllar Çeviri Kuramı dersleri veren, 1986 sonrası yazdığı romanlarda mütercimleri ana karakter hâline getiren Marías; hem kalburüstü kalemlere hem de kenarda köşede bırakılmış isimlere yer verdiği denemeleriyle, tarih-politika-aşk üçlüsünün hâkim olduğu romanlarıyla, uzun ve vurucu cümleleriyle, ABD’nin ve İspanya’nın geçmişindeki benzerlikleri ve benzemezlikleri işlediği metinleriyle çıktı karşımıza.
Marías, karanlığı ve aydınlığı, gerçeği ve kurmacayı, duygusallığı ve katılığı buluşturarak müellifliğini tepeye taşıdı; birtakım roman karakterleri üzere hem vaktinde hem de vaktinin dışında yaşamayı başardı. Dostluğu, aşkı, entrikaları ve belirsizlikleri anlatırken hepimize sesleniyor, gizin ve muammanın zenginliğine işaret ediyor, çılgın ve ayağı yere basan şahıslar ortasındaki tuhaf istikrara dikkat çekiyordu. Velhasıl yazmanın da yaşamanın da bir macera olduğunu ısrarla hatırlattı.
ZAMANSAL MUAMMANIN ANLATICISI
Marías’ın müelliflik ve ömür macerası birbiriyle paralel ilerledi. Romanlarının ve kıssalarının olay akışındaki ani değişimler, hayatına taraf veren gelişmelerin birer yansımasıydı. ‘Zamanın Karanlık Yüzü’ndeki cümle, kendisini mi, yoksa romanın başkarakterini mi anlatıyordu pek belirli değildi: “Yaşamı, düş gücünün ürettiği ya da öyküleyip kaleme aldığı ve yayımladığı şeyler sayesinde zenginleşen ya da o yüzden lanetlenen ya da yalnızca değişen müelliflerin ben ne birincisiyim ne de sonuncusu olacağım.”
Yazarlığını özel kılan şey, Marías’ın geçmiş ve artık ortasında kurduğu istikrardı. Dün ve bugün ortasında kalma durumuna baş yormuştu, roman karakterlerinin birbiriyle alakasının art planında da bu zamansal muamma bulunuyordu çoğunlukla. Yüzeyle yetinmeyip derine inerek yapbozlar kurmasını, bağlantılar ağıyla dönemsel geçişler kurgulamasını ve okuru niyetlere itmesini sağlayan da buydu.
Yarınki Yüzün – Ateş ve Mızrak, Javier Marias, Mütercim: Roza Hakmen, 336 syf., Metis Yayıncılık, 2011. SUSMANIN VE ANLATMANIN BEDELİ
Marías âlâ bir kıssa anlatıcısıydı; efsane üçlemesi ‘Yarınki Yüzün’ün birinci cildi ‘Ateş ve Mızrak’taki cümleler, anlatma ve susmanın “zehrini” gösteriyordu bize: “İnsan asla hiçbir şey anlatmamalı, bilgi de vermemeli, kıssa de aktarmamalı, hiç var olmamış, yeryüzüne ayak basmamış, dünyayı dolaşmamış ya da bu dünyadan geçmiş ancak tek gözü kör, kararsız unutuşa gömülerek yarı yarıya kurtulmuş varlıkları da insanlara hatırlatmamalı. Anlatmak çabucak her vakit bir armağandır, anlatılan kıssa zehir taşısa ve saçsa bile; tıpkı vakitte bir bağdır, itimat duymaktır; er yahut geç ihanete uğramayan inanç ise enderdir; dolanıp düğümlenmeyen, sonunda sıktığı için bıçak ya da jiletle kesilmesi gerekmeyen bağ da azdır. Benim güvenip verdiğim onca sırrın kaçı olduğu üzere korunmuştur? Ben ki içgüdülerime o kadar inanır lakin her vakit onlara kulak vermezdim, ziyadesiyle uzun vakit boyunca saftım.”
Susmanın ve anlatmanın bedeli, Marías’ın aşk ve tarih yüklü metinlerinin değerli izleklerindendi. Güvensizliği, tereddütleri, yıkımları ve ulaşılmak istenen ışığı (ya da çıkışı), palavra ve gerçek ortasındaki muhakkak belgisiz hududa taşırken “adaletin bir yanılsamadan ibaret olduğunu”, hatta muktedirlerin elinde basitçe bir oyuncağa dönüşebildiğini söylemişti müellif.
SORAN VE SUSAN İNSANIN RUH HALİ
Çevirmen ve müellif Marías, romanlarında insanı çeviri edip yorumlamaya çalışırken topyekûn savaşlardan ABD ve İspanya İç Savaşı’na, aşk ve karakter gerilimlerinden hem kişisel hem de toplu olarak gerçekleştirilen geçmişle hesaplaşmalara sıçramalar yaptı. İnsanın ruh hâli ve zihninin karışıklığını, toplumsal ve politik karmaşalarla kıyaslarken icat edilen ve yaşanan mutsuzluğa dikkat çekti:
“Bak ne diyeceğim dendiğinde biz de bakarız, birçok vakit bakar, dinleriz, kâh korkarak kâh koltuklarımız kabararak; bir şeyi lütfetmek ya da reddetmek durumunda olmak: Günümüzün gidişatına nazaran ve büsbütün keyfi biçimde, o anda işsiz güçsüz, cömert ve can kahrı içinde mi, yoksa fevkalade telaşlı, harcayacak vakit ve sabırdan mahrum mu olduğumuza nazaran, ruh hâlimize nazaran, karşımızdakini borçlu duruma sokmak mı, kararsız bir bekleyiş içinde tutmak mı, yoksa bir taahhüt altına girmek mi istediğimize bağlı olarak ‘Evet’, ‘Hayır’, ‘Bakalım’, ‘Belki’, ‘Bir düşüneyim’, ‘Yarın karşılık veririm’ ya da ‘Karşılığında şunu isterim’ diyebileceğimizi bilmek, bunu düşünmek, birinci anda dünyanın en gurur okşayıcı şeyidir, ayrıyeten -pek çabuk açığa çıkar ki- en yapışkan ve tatsız şeyidir zira lütfettiğimizde ya da reddettiğimizde -her iki durumda da tahminen sadece kulak verdiğimizde bile- ricacıya bulaşırız, tahminen ağına düşeriz ya da düğümleniriz” (Yarınki Yüzün: Dans ve Rüya).
Geçmiş-şimdi-gelecek irtibatının yanı sıra bunaldığı bugünde kaçış yolu arayan insanın ruh hâlini, sürüklenişini ve gölgelere hapsoluşunu iç içe geçirdiği öykülerle anlatan Marías, belleğin kişinin zirvesinde âdeta Demokles’in Kılıcı üzere sallandığını hatırlatmıştı. Palavralara, kuşkulara ve paranoyalara sığınmanın da anımsayıp hesaplaşmanın da seçenekler ortasında yer aldığını; bunlardan hangisinin tercih edileceğinin, hem şahısların hem de toplumların geleceğini belirlediğini anlatmıştı.
Javier Marías SÖYLENEMEYENLERİN ANLATTIĞI
Marías, sormak ve susmak ortasında kalan; konuşulanlardan öte söylenmeyenlerin birtakım vakitlerde çok daha fazla şey anlatabileceğini vurguladığı ‘Beyaz Kalp’te, bahsi geçen hesaplaşma-sümen altına itme ikileminin, insan bağlantılarını nasıl kırılgan hâle getirdiğini gözler önüne sererken ölülerin sesine yer vermişti: “Diğer insanlara olanlar, yokluklar, felaketler, cinayetlerin hepsi bize çok uzaktır, güya yoklarmış üzere. Hatta bizim başımıza gelen şeylere bile bir kere olup bittikten sonra yabancılaşırız. Tüm hayatı boyunca bu türlü olan beşerler vardır, sonsuza dek genç olanlar; büyük talihsizliktir. Beşerler söyler; sözler bedavadır ve bazen bizatihi pervasızca taşar insanlardan (…) Sözlerin olağanda sahip olduğundan daha berbat sonuçlar doğurmadığı çok enderdir.”
Beyaz Kalp, Javier Marias, Mütercim: Bülent Kale, 252 syf.,Yapı Kredi Yayınları, 2016. Marías, sıradan (görünen) insanların vahim ve hiç beklenmedik aksiyonlarının aslında şaşırtan olmadığını ve sormayı unuttuğumuz bir sorunun cevabında gizlendiğini hatırlatmıştı: “Size şiddet uygulama imkânı verilseydi bunu kullanır mıydınız?” Misal bir durumun kadın-erkek münasebetine de uyarlanabileceğini ‘Karasevdalılar’da öne sürmüştü. Kusursuz görünen çiftlerin, aslında o denli olmadığını; Pandora’nın Kutusu açıldığında ortalığa karanlık hayli nokta çıkacağını, cürmün ve kelamın hududunun çarçabuk kaybolabileceğini anımsatmıştı. Makyajlı ve maskeli bir hayatın arkasına gizlenenleri, bazen aşk ve münasebet çerçevesinde, bazen toplumsal ve ruhsal çözümlemeler eşliğinde, uzun monolog ve diyaloglarla anlatan Marías, buradan doğan birlikteliklerin ve kopuşların altını çizmişti. Velhasıl kurguyu gerçeklerle, gerçekleri de kurguyla bütünlemişti.
DENEMECİ MARÍAS
Marías, yaşadıklarından kesimler kattığı, müşahede ve çözümlemeleriyle kurmacayı birleştirdiği metinlerinin yanı sıra diğer muharrirlerin hayatlarına ve olup bitenlere de merak duymuştu. Bu da romancılığının, öykücülüğünün ve çevirmenliğinin yanına denemeci sıfatının eklenmesini sağladı.
Denemeci Marías, âdeta birer roman kahramanı üzere düşündüğü ünlü muharrirlerin ömürlerinden kısımları, eğlenceli biçimde tekrar “kurgulamıştı.” Hayattan keyif almayı bilen ya da buna uzak düşen isimlerin önemli taraflarını yahut tuhaflıklarını öne çıkardığı denemeler kaleme alırken bayanların koruyuculuğuna soyunan Arthur C. Doyle’un boksörlüğünü, kişilik bölünmesinden mustarip Turgenyev’i, “ciddiye alınma takıntısıyla ömrünü tüketti” dediği Thomas Mann’ı, zehirlenme kaygısıyla ömrü kendisine zehir eden Mişima’yı, esin perisini aşklar eşliğinde bekleyen Rilke’yi, sabah sildiği virgülü akşamüzeri tekrar koyan Oscar Wilde’ı, bayanların oy hakkı için her şeyi yapan Violet Hunt’ı ve pek çok entelektüeli bir ortaya getiren Julie de Lespinasse’ı muzip bir lisanla anlatmıştı Marías. Başka bir tabirle kendi vakti ile uzak ve yakın geçmiş ortasında bağ kurarken matrak anekdotlarla trajediler içinden mizahı çekip çıkarmıştı.
Sıkı bir Real Madrid taraftarı olan Marías, 1992-2000 ortası çeşitli gazetelerde, kendi sözüyle “dinlence” yazıları kaleme almıştı. Bu futbol yazılarında sahayı, yedek kulübesini, tribünleri ve saha dışını izleyen, hayat ve futbol ortasında ilinti kuran, siyasetin ve futbolun hangi noktalarda kesiştiğini yorumlayan, oyun bağlamında ve anılarından hareketle futbolun çocuklukla ilgisini ortaya koyan bir Marías’la karşılaşmıştık. ‘Vahşiler ve Duygusallar’da şöyle demişti muharrir:
“Sadece kazanmanın yetmediği bir faaliyettir futbol, her dönemde, her turnuvada, her maçta, daima kazanmak gerekir. Bir müellif, bir mimar yahut bir müzisyen, muazzam bir romana, olağanüstü bir binaya yahut unutulmaz bir albüme imza attıktan sonra birazcık durup dinlenebilir. (…) Futbolda ise bilakis, durup dinlenmeye yer yoktur, son derece başarılı bir geçmişe sahip olmak yahut evvelki sene şampiyonluğu kazanmak pek bir para etmez. Asla muvaffakiyete ulaşıldığı düşünülmez, bir sonraki maçın da kazanılması gerekir (oyuncuların kendilerinden beklentileri budur), güya her şey sıfırdan başlar, her maçın başındaki skor üzere. Hayattaki öbür faaliyetlerden farklı olarak sporda (ama her şeyden evvel futbolda) hiçbir şey birikmez ve koruma edilmez, kupaların sergilendiği salonlara ve her geçen gün daha da değere binen istatistiklere karşın. Dünün en düzgünü olmanın bugün bir manası yoktur, yarından bahsetmeyelim bile.”
Yabaniler ve Duygusallar, Javier Marias, Tercüman: Selay Sarı, 160 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022. SORU VE SORGULAMALARIN YAZARI
Tutkunun, aşkın, ikilemlerin, soru ve sorgulamaların yazarıydı Marías; zahmetli ve maceralı hayatları, ağır diyaloglarla ve uzun cümlelerle kurgulayıp anlatmıştı. Gerisine bakmadan gidenlerle, yağmurdan kaçarken doluya tutulan âşıklarla, arbededen hengameye koşanlarla, fırtınanın ortasında kalanlarla ve tarihin yükünü sırtlananlarla buluşturmuştu bizi. Düğümler atmış ve çözmüştü, geçmişle olduğu kadar bugünle de hesaplaşmayı denemişti. Konuşarak döndüğüne inanılan dünyada susarak da oldukça bir şey anlatılabileceğini düşünmüştü. Yaşarken unutulanların ve öldükten sonra hatırlananların, düzmece ve gerçek kahramanların öyküleriyle birlikte, yıkıntıları ve yine kurulanları getirmişti önümüze. Bu türlü baktığımızda Marías, hem öbür bir vakte hem de günümüze aitti; bir yanıyla çağın dışında öteki yanıyla tam ortasındaydı. 11 Eylül 2022’de, vaktine yabancı olmayan ve birebir anda geçmişe yaslanan bu türlü bir müellifi kaybettik.