Matbaanın İbrahim Müteferrika ile Osmanlı topraklarına girişiyle birlikte matbuat hayatı, eser basımı ve kontrolü konusu süreçleri de yeni bir alan olarak ortaya çıkmıştır. Geç gelen bir matbaa ve burada nelerin basılıp basılmayacağı, kara vericiler konusu bilhassa dini matbuat alanında da düşünceleri beraberinde getirmiştir.
Osmanlı’da dini bilginin matbaaların eliyle üretimi, bu bilgiyi üreten ve tedavüle sokan aktörler ve giriş kanalları, devletin buradaki işlevi mevzularında sıkıntıyı etraflı bir halde inceleyen bir eser yayımlandı. Osmanlı’da Dinî Matbuat –Sultan Abdülhamid ve II. Meşrutiyet Bölümünde Kurumlar Aktörler Kontrol ve Sansür Siyasetleri (Dergâh yay. 2022, 383) isimli Filiz Dığıroğlu’nun kaleme aldığı eser, müellifin uzun vakittir izini sürdüğü, bir kısmını tefrika edip arşiv vesikaları ve yeni bilgi ve dokümanlarla zenginleştirdiği metinlerden oluşuyor. Müellif, çalışmasının kapsamını Mushaf basımı ve kontrolünü dışarıda bırakmadan Müslümanlara yönelik olarak basımı istenen tüm matbu dini kitap ve risaleler olduğunu belirtiyor. (s.27)
YAYINCILAR ÜZERİNE DEĞERLENDİRME
Kitap esasen bir devir üzerinden Osmanlı’da Dini Matbuatını kıymetlendiriyor gözükse de sıkıntının öncesi ve sonrası da bu işin içine dâhil edilerek kurum, aktörler, yayıncılar üzerinden önemli okumalar yapmamıza vesile oluyor. Matbu Dini Yayıncılık ve Kontrol, Kontrolün Muhatapları: Dini Yayıncılığın Aktörleri ve Dini Yayıncılığın öbür aktörlerinden İlmiye Ricali’nin üç kısımda incelendiği eser, pek çok hususiyeti ile de birinci çalışma olma hüviyetini içinde barındırıyor. Bunlardan birisi Osmanlı’da dini yayıncılık alanı ve devletin bu saha ile münasebeti birinci kere aktörler üzerinden okumaya tabi tutulmuş. Bir başka hususiyet dini yayıncılık alanında aktif olan esnaf, devletle muhataplığı bağlamında birinci sefer incelemeye tabi tutulmasıdır.
ABDÜLHAMİD PERİYODU MÜSAADE CETVELİ
Kitapta dikkat cazibeli referanslardan birisi II. Abdülhamid’in tahta çıkışından itibaren yaklaşık 17 yıllık bir müddet zarfında ruhsat almak suretiyle basılan kitapların gösterildiği cetveldir. Muharrir, Maarif Nezareti’nce hazırlanan bu cetvelin Osmanlı’da ne cins kitapların basıldığı ve okunduğuna dair değerli bir data sunduğunu belirtiyor. Ayrıyeten tekrar benzeri bir kaynak olarak da 1877-1890 yılları ortasında Osmanlı coğrafyasında basılmış matbu kitapları ele alan Osmanlı Bibliyografyası’na değiniyor. Paris’te basılan bu bibliyografyada dini, İslâmi ilimler ve kanun başlığı altında toplam 266 kitap künyesine yer verilmiş. Maarif Nezareti’nin yayınladığı bibliyografyanın daha geniş olması nedeniyle, bu listeyi referans alan muharrir, burada yaptığı değerlendirmelerle periyodun dini yayıncılığını aktörler ve devlet üzerinden fotoğrafını çekmiş. Dini eser neşri kelam konusu edildiğinde sürecin en kıymetli ayağı temsil eden Meşihat’e bağlı Teftiş-i Mesâhif ve Tedkik-i Müellefat-ı Şer’iyye Dairesi’nin kıymetine vurgu yapılan yapıtta, burada kitapları pahalandıran heyetin de karar hülasa defterleri de elden geçirilerek değerlendirmelerde göz önünde bulundurulmuş.
YAZAR BAYANLAR
Sultan Abdülhamid periyodunda yayınlanan katalogda ilgi alımlı meslek ve meşrep kümeleri yanında bayan müelliflere da denk gelinmiştir. Yayınlanan katalogun dini kitaplar kısmında tek bir bayan müellif ismi vardır. O da Nazime Şerife Hanım’dır. Türkçe olarak telif ettiği Vakitnâme isimli eser, gerekli incelemeden geçip ruhsat alındıktan sonra 1302 yılında basılmıştır. Bir mühlet sonra Meşihat’e müracaat yapan bayan müelliflerin sayısında artış olduğu görülüyor. Muharririn tespit ettiği dört hanım müellif de Ramazan-ı şerif orucu, Namaza hocası/rehberi, İlmihal üzere bahislerde kitaplar kaleme almışlardır. Bayan müellifler konusunda ismini sıklıkla duyduğumuz muharrir Kamer Hanım’dır. Birinci yapıtı Ramazan-ı Şerif Orucu için müracaat yapmış lakin yapıtta birçok yanılgı tespit edilince kitap tashihlerinin yapılması için müellife iade edilmiş, dört ay sonra müellif düzeltmeleri yapmış ve böylece basım müsaadesi almıştır. Velud bir muharrir olduğu anlaşılan Muallime Kamer Hanım daha sonra Namaz Risalesi için müracaat yapmış. Burada da tekrar tashihler için kitap müellife iade edilmiş, gerekli düzeltmelerden sonra kitap 15 Aralık 1891 tarihinde Hâce-i Namaz ismiyle yayınlanmıştır. Muallime Kamer Hanım’ın periyodun padişahının iltifatına mazhar olduğu ve iki kere nişan aldığı kaydı da düşülmüş. Lakin her bayan muharrir için birebir şeyleri söylememiz mümkün değil. Çünkü kitapta nakledildiğine nazaran Fatma Sabiha Hanım Rehnüma-yı Salat veya Namaz Rehberi isimli risalesi bir oldukça kusur içerdiği için basım müsaadesi alamamıştır. Tekrar Emine Cavide Hanım tarafından kaleme alınan İlmihal, yanılgıların tashihi mümkün olmadığından basım ruhsatı alamamıştır.
RUHSATIN MÜNASEBET ÖZÜ
Ruhsat konusunda Teftiş-i Mesâhif ve Tedkik-i Müellefat heyetinin temel hassasiyetini “dini mübin-i İslâmı korumak” şiarı olduğunu belirten muharrir, alınan kararların adap yanılgısı dışında çabucak hepsinin asılda sahih dini bilgiyi tedavüle sokmak ve halkın din algısına ziyan verecek “teşviş-i ezhan”a sebebiyet verecek metinlerin önüne geçmek gayesiyle alındığı kaydını düşüyor.
DİNİ MATBUATTA EKSİK KARELER
Osmanlı’da dini yayıncılık probleminin eser inceleme sürecinde kontrol kurumlarına ilişkin nizamnâme ve talimatnâmelerin şimdi akademik ilgiyi mazhar olmadığını belirten müellif, bu alanda çalışılmayı bekleyen yeni alanlara da kapı aralamış oluyor. Yalnızca neticeyi baz alarak bir devri sansür üzerinden değerlendirmenin yanlış olacağı Filiz Dığıroğlu’nun kaleme aldığı yapıtla net bir biçimde anlaşılmış oluyor. Her periyodun kendi iç dinamikleri, kendi kontrol düzenekleri, kurum, kuruluş ve aktörlerin rolü sağlıklı bir değerlendirmeye tabi tutulmadıkça sağlıklı bir sonuç alınamayacağı yapıtla ortaya konulmuş oluyor.