Özlem Karahan
Edebiyat dünyasının hareketi, heyecanı daim. Her hafta onlarca yayınevi, birçok farklı çeşitte yeni kitap yayımlıyor. “İyi eser” peşindeki okurlarsa, onlarca kitap içinde kendilerini “doyuracak” o “iyi eser”i arıyor. Banu Yıldıran Genç, kaleme aldığı kitap kritikleriyle yıllardır düzgün eser peşindeki okurun imdadına yetişen isimlerden biri. Kendisini etkileyen, hayata bakışını değiştiren, kişiliğini dönüştüren o güzel yapıtları buldukça Notos, Agos Kirk, Oggito ve son olarak Parşömen’deki yazılarıyla kendisi üzere edebiyat tutkunlarıyla paylaşıyor.
Yalın lisanı, özgün üslubu ve incelikli bakış açısıyla günümüzün en başarılı kitap eleştirmenlerinden biri olan Banu Yıldıran Genç, bu kere birinci kitabı ‘Geri Döndüğüm Yerler’le edebiyatseverlerin karşısında.
Genç, kitabında bakış açısını, beklentilerini, umutlarını, acılarını; özetle şahsen kendisini etkileyen, okunduktan sonra “izi kalan” kitaplara dair yıllar içinde kaleme aldığı yazıları bir ortaya toplamış. ‘Geri Döndüğüm Yerler’, müellifinin heyecanını ve tutkusunu en samimi formda anlattığı bir sunuş yazısıyla başlıyor. Kitabın ortaya çıkış serüvenine dair yazdığı bu kısımda Genç, “geri döndüğü yerleri” anlatmaya başlıyor bile. Bu manada serüvenin başladığı birinci kısım de denebilir bu sunuş kısmı için.
Yazar, büyük kısmı yakın geçmişte kaleme alınmış kıymetlendirme ve denemelerden oluşan kırk yazıyı beş başka ana başlık altında toplamış. Her ana başlığın temsil ettiği bir kavram ya da his var. “Zaman Makinesi Misali” isimli ana başlık altındaki yazılarda “geçmiş”, “nostalji” ve “çocukluk” eksenlerinde buluşan kitaplara dair Genç’in yorumlarını ve kendi hayatından izleri okuyoruz. “Aile: Ne Onunla Ne Onsuz” başlıklı ikinci kısım isminden da anlaşılabileceği üzere aileye dair sorgulamaları içeren yazılardan oluşuyor. Toplumların en küçük “devletçiği” olan aileden başlayıp büyük devletlere bağlanan müşahedeler, bu yapının bireyi dönüştürdüğü mecburi hâl ve fazlası, her biri epey güçlü ve nitelikli edebi eserler merkezinde tartışılıyor.
“Ah Almış Topraklar” isimli üçüncü ana başlık altında, Banu Yıldıran Genç’in anlattıkları eşliğinde ”buraların hikâyesini” diğer türlü okuyoruz. Ermenileri, Kürtleri, Cumhuriyet’in birinci yıllarından Gezi’ye uzanan birçok öyküyü anlatan kitapla bu yazılar sayesinde tanışıyoruz. Bir yandan da Genç, edebiyatı da gerisine alarak alternatif bir tarih anlatısı sunuyor. Bir öteki ana başlık olan “Dünya Berbat Bir Yer”de bulunduğumuz coğrafyadan taşıyor, birebir bakış açısıyla dünyanın dört yanındaki tarihi dramları, tam da bunları anlatan eserler eşliğinde hikâyeleştiriyor.
KADIN ÇABASINA SANATLA DESTEK
Her başlıkta kesinlikle bayanlar ve bayan haklarına dair en azından bir iki cümle eden muharrir, kitabın son kısmı “Anlatılan, Bizim Hikâyemiz”de merkezine bayanları alarak sesini yükseltiyor. Hayatın her alanında bayanlara “biçilen” rolleri gözler önüne seren eserler eşliğinde, bayan çabasına incelikli bir takviye veriyor. Genç, bu kitabıyla en başta bahsettiğim “iyi kitap” peşindeki okur için epey kıymetli bir çalışmaya imza atmış diyebiliriz. Çünkü ‘Geri Döndüğüm Yerler’de incelenen ve önerilen kitapların her biri hem edebi açıdan epeyce başarılı hem de okuyanı “dönüştürme”, okuyanda iz bırakma konusunda savlı. Pekala, Banu Yıldıran Genç’in o “iyi kitap”ları, “nitelikli eserleri” bulmak için nasıl arama yolları var? Kitabıyla ilgili konuşma, sorularımı sorma fırsatı bulduğum müellifin bu soruya cevabı şöyle:
Geri Döndüğüm Yerler, Banu Yıldıran Genç, 260 syf., Notos Kitap, 2022.
“Yıllar içinde kendimce geliştirdiğim birtakım sistemler oldu. Çıkan hiçbir kitabını kaçırmadığım butik yayınevleri var örneğin. Önceliğim her vakit onlar oluyor. Sonra, büyük yayınevlerinden de takip ettiğim muharrirler oluyor. Fakat elbette gözümden kaçan eserler, muharrirler var. Bilhassa düzgün birinci kitaplar dezavantajlı oluyor bu durumda.”
İnsanlara kitap önermeyi ve listeler yapmayı çok sevdiğini, bunun kendisinde öğretmenlikten gelen bir alışkanlık olduğunu anlatan Genç, nitelikli eser ararken bestseller’lardan, upmarket fiction denilen çeşitlerden uzak durduğunu, bunun yanı sıra okurken güzel bulmadığı kitapları tereddüt etmeden yarım bıraktığını söylüyor.
ÖZGÜNLÜĞÜ, SAMİMİYETİNDEN GELİYOR
İyi bir eser değerlendirmesinden, okurla bahsedilen kitap ortasında birinci köprü olmasının yanı sıra, şimdi yapıtı okumadan, okurun bilgi dünyasına katkıda bulunmasını, dünyaya dair fikirlerinde minik sarsıntılar yaratıp onu değişime hazırlamasını bekleriz. Genç, bu beklentinin hakkını veriyor. Ayrıyeten ‘Geri Döndüğüm Yerler’de Türkiye’den Balkanlar’a, Kuzey Avrupa’dan Latin Amerika’ya, dünyanın dört yanından edebiyat yapıtlarını masaya yatırıyor, onların teknik çözümlemelerini yapıyor, ülkelerin edebiyatlarının karakteristik özelliklerini inceliyor ve okuru bahsettiği yapıta ustalıkla yaklaştırıyor.
Ama onun yazılarını bu kadar güçlü kılan özellik, başarılı bir kıymetlendirme muharriri olmasından öte yeterli ve samimi bir hikâyeci olması ve bu âlâ hikâyeciliğini deneme yazarken de hamasetle kullanması. Bir kitaba dair değerlendirmesini yazarken, o kitabın kendisinde canlandırdığı duyguyu, kendisine hatırlattığı anıları okurla paylaşmaktan çekinmiyor. Bunu da; “Özellikle denemelerimde kendimden, ailemden, çocukluğumdan çok kelam ediyorum. Bazen küçücük bir hisle, bazen ülke tarihiyle hesaplaşabilmek için kendi küçük hayatıma dönüyorum,” kelamlarıyla anlatıyor.
İşte Genç’in bu dönüşü, onun hem üslubundaki özgünlüğünün temeli oluyor hem de bu kitap özelinde okura iki farklı okuma keyfi sunuyor: Okur bir yandan hepsi kendi tipinde hayli güzel yapıtlarla tanışırken öbür yandan da bir muharririn otoportesini okumuş oluyor. Banu Yıldıran Genç, anlattığı kitapların koluna ustalıkla soktuğu kendi öykülerinin yanında, sayfalar ortasında nostaljik molalar olarak birkaç eski fotoğraf da paylaşıyor okurlarıyla.
‘Geri Döndüğüm Yerler’, okuma tutkunlarının gözden kaçırmaması gereken bir kitap zira bir kitabın nasıl okunması gerektiğini, bir kitabı hangi bakış açılarıyla pahalandırmak, müellifi hangi taraflarıyla anlamaya çalışmak gerektiğini her yazısında kendine ayna tutarak ustalıkla anlatıyor.
Öte yandan bu, yazı tutkunlarının da gözden kaçırmaması gereken bir kitap zira yapıtlardan kendi öyküsüne gidip geldiği denemeler ve kıymetlendirme yazıları boyunca Genç, tiplerle ilgili bol bol teknik bilgiler de veriyor.