Kapalı gişe işlerden çekinirim. Değişen tiyatro seyircisi profili nedeniyle erkenden tükenen biletlerin sebebi birden fazla kere ‘iyi bir tiyatro oyunu’ olmuyor. Tanınan kültüre hizmet eden, bol bütçeli ve yeterli pazarlanmış imaller yeni kuşak seyirciyi kolay kolay içine çekiyor. Kıdemli seyirciler olarak biz de umut ve merakla bu kurguya dahil oluyoruz. Biletimi haftalar öncesinden, yeterli bir sayı ödeyerek aldığım, merakımı giderdiğim ve hayal kırıklıklarımla ayrıldığım lakin sanırım dönem sonunda çok sayıda mükafatla onurlandırılacak Afife oyununu konuk etmek istiyorum bu hafta köşeme.
Adı Afife olmasaydı tahminen daha memnun hissedeceğim bir müzikli oyundu sahneden bana ulaşan. Gerçi üretimciler da oyun için şunu not etmişler tanıtım yazılarına; ‘‘Afife Tiyatro Oyunu, Afife Jale’nin ömür hikayesinden ilham alınarak yaratılmış hayali bir kumpanyanın hikayesidir.’’ Tekrar de Afife’nin ismi geçtiğinde, tarihi fırsatların kaçırılmamasını; daha fazla insanın onu, daha anlaşılır bir biçimde tanımasını dilerdim. Oyunda da anlaşılır biçimde vurgulanan, Türk tiyatrosunda ‘fedai’ olarak anılan, yasaklara karşın tiyatro sahnesine çıkan birinci Türk/Müslüman/Kadın üçlemesiyle, bir ışıktır Afife. Dileyen okuyucularımın Afife’nin hayatını ve gayretini okuması için mevzuyla ilgili geçmiş tarihli köşe yazımın linkini paylaşıyorum sizlerle; https://halktv.com.tr/kultur-sanat/afife-jale-tiyatro-varsa-ben-varim-758310h
Kimsesiz, bağımlı olarak bu dünyadan ayrıldığında Afife şimdi 39 yaşındaydı. Sahneye birinci çıktığında ise 18. Kendinizi o yaşta hayal edin; tek dileğiniz hayranı olduğunuz tiyatroda sahnede olmak. Ancak koşullar buna elverişsizdir. Sahnede olmak başlı başına zorken, o sahnede kalabilmek için sistemle uğraş etmek Afife’yi hem hırslandırır hem yalnızlaştırır. Bugün sahneden bize ulaşan bayan oyuncuların hepsinin tarihinde Afife’nin sahne tozunun büyüsü vardır.
Sponsor dayanaklı ve Tiyatro Afife-Zorlu PSM ortak imali olan Afife oyunu tek perde, iki saat. 2.200 koltuk kapasiteli salonda seyircisiyle buluşan oyunda şanslı seyirciler oyuncuların mimiklerine, makyajlarına daha yakından bakarken büyük çoğunluk oldukça uzak aradan görsel bir gösteri izliyor. Seyirciyi koltuklarına yerleşirken büyük, dekorsuz bir sahne, dev bir ekran ve canlı müzik performansları için enstrümanlar karşılıyor. Oyun öncesi ihtarlar tüm nezaket ve ısrarıyla yapılıyor. Telefonlarınızın ihtar tonlarını kapatmanız yetmez, fotoğraf ya da görüntü çekmeniz ve oyun boyunca eş dostla mesajlaşmanız, toplumsal medyanıza bakmanız da bu terbiyesizliği yapmayan öteki seyircileri rahatsız edecektir diyorlar. Yani uyarıyı ben yapsam cümleyi bu türlü kurardım fakat onlar kibarca iki lisanda ikazlarını yapıp yetmezse sizi lazerle ifşa ederiz diyorlar. Bu ikazlar işe yarıyor; oyun boyunca en azından ben ve etrafımdakiler gönlümüzce oyunu seyredebiliyoruz.
Sahnede oyuncular son derece başarılı performanslarla birden fazla karakteri canlandırıyorlar. Oyunun yıldız ismi Demet Evgar. Televizyonda olduğu kadar sahnede de izleyenler için onun muvaffakiyetinin tesadüf olmadığını rahatlıkla söyleyebilirim. Bir bayan oyuncu için Afife olmak, onun ismini sahneden seyirciye ulaştırmak büyük bir hayalin gerçek olması üzeredir. Lakin sahneye 18 yaşında çıkan ve kısa bir ömre sahip Afife için Evgar doğru bir oyuncu seçimi midir? Kapalı gişe garantisi olan bir isme yönelmekle, metnin gerektirdiği yaşta, genç ve başarılı bir oyuncuya fırsat vermek ortasında bir tercih yapılmış ve yapım riske edilmemiş. Evgar’ı izlemek keyifliydi fakat onun Afife olduğuna oyun boyunca ikna olamadım. Tıpkı kendi dedikleri üzere o da tiyatro kumpanyası üzere hayali bir kahramandı. Demet Evgar dışında oyuncu takımının başarılı öbür isimleri; Tilbe Saran, Necip Memili, Bora Akkaş, İdil Sivritepe, Bedir Bedir, Orkuncan İzan, Ekremcan Arslandağ, Hikayesi Okur, Basma Seiba, Bilge Çınar’dı.
Afife’nin hayatından esinle yazılan metnin sahibi Selin Cankı Ceylan. Oyunun yönetmeni Serdar Biliş. Biliş, büyük projelere imza atan, bütçeyi acımadan harcayan, şanslı ve çalışkan bir direktör. Yıllar içinde yaptığı işlerden izlenimim ele aldığı metinleri merkez temasından uzaklaştıran, biraz hafifleten bir üslubunun olması. Direktörler birden fazla sefer oyunlarını sahnelendikten sonra takımına teslim eder. Biliş’i oyundan evvel yerde görmek şimdi bebeğini bize tam emanet edemediğini düşündürdü bana. Birtakım yerlerde müzikal olarak da duyurulan Afife, müzikli bir oyun. Tuluğ Tırpan’ın müzikleri ve Ilgın Kopuz’un sözleri oyuna hayat veriyor. Kostüm dizaynları ile periyodun Osmanlı, gayrimüslim ayrışmalarını, gündelik ömür ve gösteri dünyası görselliğini sahnede muvaffakiyetle aktaran isim Gamze Kuş. Danslarla sahneyi zenginleştiren grubun başında hareket dizaynıyla Candan Baş yer alıyor. Okurlarımın ismine tanıdık olduğu Cem Yılmazer ışık ve multimedya dizaynının mimarı. Onun imza işlerinden biri ile daha yer, vakit değişimleri, atmosfer yaratımı muvaffakiyetle sunulmuş. Şiddetli PSM, bu tıp gösteriler için güçlü teknik imkanlara sahip. Teknik imkanların tam manasıyla kullanıldığı sahneden oyunu kesintiye uğratmadan tramvay geçiyor, perdeler inip kalkıyor, kulisler kuruluyor, bisikletle gezilip, Maxim Gazinosu’na gidilebiliyor. Oyunun en göz kamaştıran sahnesi Maxim ve gazino gösterisi iken en dramatik an ise kumpanyanın birlikte çektirdiği fotoğraftan Afife’nin ayrılışı. Evgar oyun sonundaki tiradında “Bu dünyada bayan olmanın gereği, var olmak istiyorsan yanman gerek. Yanarken peşinden gelenlerin yolunu aydınlatman, kendini feda etmen gerek.’’ diyor.
Dünyada çok daha evvel kullanılmaya başlanan, sahnede canlı kamera kullanımıyla Türk seyircisi yeni yeni tanışıyor. Vakti parçalayan, çoğaltan bu anlarda Evgar’ın yüzü dev ekrandan seyirciye yansıtılıyor. Seyircinin Evgarı’ı yakından görebildiği için sevindiği o anlarda direktörün üretmek istediği mana apayrıydı. Afife’nin içsel patlamalarının sinema lisanıyla sahneden koparılarak yansıtılması etkileyiciydi. Fazladan kullanımlar ve bisiklet sahnesinde imajın ekrana aktarılamadığı teknik aksaklık dışında sorun yoktu. Afife’nin narkotik bağımlılığı, Selahattin Pınar ile aşkı ve Anadolu turneleri üzere hayatındaki değerli ayrıntılar eksik kaldığı için, Afife’yi birinci defa tanıyan seyirci için birçok şey havada asılı kaldı. Biyografilerdeki en büyük çıkmazlardan biri, anlatılan kişinin tüm hayatını mı yoksa hayatının bir kesitini mi aktarmaktır. Bu bir tercihtir ve direktör ya da muharrir bu bahiste başı karışık değilse seyircisini ikna eder. Seyrettiğim Afife bir biyografi değildi, kurmacaydı lakin Afife’nin ismiyle oluşturulan beklenti bir pazarlama tekniğiydi. İtirazım buraya. Oyuna gidecek seyircilerin beklentilerini yanlışsız yere koymalarını isterim. Oyunda, Osmanlı vaktinde tiyatronun gelişmesine, yaygınlaşmasına büyük emekler veren, Türk tiyatrosunun temel harcı olan Ermeni Tiyatrosu’nun işçilerinin, değerli isimlerinin atlanmaması, tarihte görmezden geldiğimiz gayrimüslim sanatkarlara gecikmiş bir hak teslimidir. Bu hakkın kapitalizmin kalelerinden Zorlu’da teslim ediliyor olması düşündürücü tabi.
Osmanlı’nın son vakitlerinde Apollon Tiyatrosu’nda sahneye çıkan birinci Türk, Müslüman, Bayan oyuncu Afife’ye yasaklar getiren ve onu sahneden indiren zihniyete karşı türlü kazanımlar Cumhuriyet’in birinci devirlerine Mustafa Kemal Atatürk ile birlikte sürat kazandı. O günden günümüze bayanlar, dayanışma ve dirençle güçlerini koruyup tesir alanlarını genişletmeye devam ediyor. Bayan cinayetlerinin durmadığı, yasakların sürat kesmediği Türkiye’den gelen son haber, Mubi Fest İstanbul 2024’ün iptali oldu. İstanbul Kadıköy Kaymakamlığı şenliğin başlamasına saatler kala programda yer alan ve açılış sineması olarak gösterimi planlanan QUEER’in gösterimini yasakladı. Şenlik komitesi yasaklara reaksiyon olarak tüm gösterimleri iptal etti. 1900’lerin ortalarına kadar bayanları sahnede görmeye tahammül edemeyen zihniyet, ortadan yüz yıl geçmişken LGBTİ+ bireylerin perdeden yansıyacak sanat sinemasına yasaklama getirerek bizi şaşırtmamıştır. Nasıl bayanlar çalışma hayatında, sokakta, siyasette, sanatta yerini aldıysa, LGBTİ+ bireyler de vakit geçtikçe hak kazanımlarını sağlayacaktır. Sanatı ve tabir özgürlüğünü kısıtlayan her yasağın karşısında durmaya devam edeceğiz. Âlâ hafta sonları.