Selma Kaya*
Ülkelerin yer altı kaynakları bahtları üzeredir. İktisadından, hudutlarının güvenliğinden, insanların sağlıklı yahut sıhhatsiz, memnun ya da mutsuz olmasına kadar etkileyen bir kader…
Madenler, Paleolitik periyottan itibaren parlak renkleriyle dikkat çekmiş, beşerler tarafından fark edilmiş, bazen boya materyali, bazen de süs eşyası olarak kullanılmıştır. Deneme yanılma sistemiyle tarihi gelişim içerisinde bakır ve öbür madenlerle tanışmıştır insan. Örneğin cevherin ergitilmesi, elde edilen külçelerin döküm yoluyla işlenmesi çeşitli alaşımlar yapılarak üretimde kullanılmış olmaları binlerce yıl öncesine uzanır.
19 ve 20. yüzyıla geldiğimizde ise madenlerin işlenip kullanılır hâle getirilmesinde “kalhane”lerin rolü büyüktür. Kalhaneler, metallerin ergitilerek cüruflarından ayrıldığı ve saflaştırıldığı tesislerdir. Gerek kendi bünyesinde çalıştırdığı memurlar ve emekçiler gerekse saf bakır sağlayarak işlemesine imkân verdiği bakırcı esnafı için kalhaneler, toplumsal hayatta vazgeçilmez bir yere sahiptir.
Günümüzde dökümhane olarak bilinen kalhaneler, bilhassa endüstride kullanılacak maden cevherlerinin ergitilerek saf metal elde etme sürecinin yürütüldüğü alanlardır.
KALHANELER NEDEN KIYMETLİYDİ?
Kalhanelerde üretilen eserler kesin eser olmamakla birlikte aslında cevherin endüstride kullanımına öncülük eder. Bu tesislerde madenler birden fazla kere eritilerek süreç görebilmektedir. Kalhanelerde altın, gümüş ve bakır cevherlerinin saflaştırılma süreçleri de yapılır. Saflaştırılmış cevherlerin endüstride kullanımının artmasıyla kalhanelerin ehemmiyeti artmış ve bu cevherlere olan talep, üretilen tüm eserlerin İstanbul’a gönderilmesini sağlamıştır. O denli ki yerelde yaşayan bakırcı esnafı eser bulmakta zahmet çekmiş ve sıkıntı durumda kalmıştır.
Kalhaneler hem devletin hem de esnafın metal kullanarak üretim yaptığı tüm sanayi kolları için değerliydi. Osmanlı Devleti’nin kalhanelere en çok gereksinim duyduğu alanları askeri ve mali olmak üzere iki ana başlığa ayırmak mümkün. Kalhaneler, devletin askeri gereksinimlerinden doğan güherçile (tarımda gübre, hekimlikte ilaç olarak kullanılan, barut üzere patlayıcı unsurlar imaline yarayan bileşik madde) imalatını karşılamakla yükümlü baruthaneler ve sikke basımından sorumlu darphaneler için değerli birer kaynak olmuştu. Bu yüzden kalhaneler çoğunlukla İstanbul’daki baruthane ve darphaneler etrafında bulunurdu. Lakin, Anadolu’da da birçok kalhane örneği vardır. Örneğin, Amasya’da altın ve gümüş saflaştıran Kuyumciyan Kalhanesi, Konya Baruthanesi için güherçile imalatı yapan Konya Kalhanesi, Gelibolu Baruthanesi’ne ilişkin Gelibolu Bakır Kalhanesi. Ayrıyeten Trabzon, Giresun, Diyarbakır ve Tokat’ta da kalhanelere rastlamak mümkündü.
Kalhanelerin saflaştırdıkları madenler açısından sınıflandırıldıklarını söyleyebiliriz. Bu sınıflandırma güherçile saflaştıran kalhaneler ile altın, gümüş ve bakır saflaştıran kalhaneler olarak yapılabilir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ne ilişkin evrakları incelediğimizde kalhaneler tarafından yapılan saflaştırma süreçlerinin ekseriyetle güherçile ve bakır üzerine ağırlaştığı görülür. Bakır cevheri, tersanelerde gemi üretiminden, darphanelerde sikke basımına, günlük hayatta kullanılan aletlerden tophanenin top dökümüne kadar birçok alanda kullanılıyordu.
Kalhanelerin değeri hem askeri hem de iktisadi hususlarda kendini gösterir. Örneğin, tophanelerde imal edilen silah ve mühimmat için gerekli olan bakır, kalhanelerde saflaştırılır.
Trabzon salnamelerinde bulunan maden galerileri haritası ve açıklaması. 1834 yılına ilişkin bir Hatt-ı Hümâyun, Ergani Madeni’nin yıllık üretiminin Tokat kalhanesine gönderilip saflaştırıldıktan sonra içinden tophane, tersane ve başka mahaller için üç yüz bin okka bakır ayırılıp kalanının satılmasını buyurmuştur. Bilhassa Avrupa’da merkantilizmin uygulandığı devirlerde, Osmanlı Devleti de gümrüklerde cevher ya da mamul durumdaki madenlerin ülke dışına çıkarılmasını yasaklamıştır. Osmanlı Devleti bilhassa 18. yüzyılda madenlerine daha fazla ehemmiyet vermeye başlamış gerek yönetimsel olarak gerek tüzel açıdan değişimlerle madenlerinden en üst seviyede randıman almaya çalışmıştır.
Kalhanelerin ıslahı ve randımanının artırılmasına yönelik çalışmalar, Avrupa’da makineleşmenin getirdiği randıman artışına ayak uyduramamış ve üretimdeki yüksek maliyetler nedeniyle rekabet gücünü kaybetmiştir. 18. yüzyıl öncesinde iki asır boyunca Avrupa madenciliğiyle rekabet edebilecek seviyede olan Osmanlı madenciliği, Avrupa’da süratle gelişen teknolojiye ayak uyduramaması sonucu madenlerinden kâr edemez hale geldiğinden yabancı mühendislerden daha fazla faydalanmaya başlamıştır. Maden-i Hümâyun başmühendisliğine kadar yükselebilen bu mühendisler uzun yıllar Osmanlı Devleti için çalışmıştır.
Bu mühendislerden bir tanesi Keban ve Ergani madenlerinde ıslahat çalışmaları yapmış olan ve Tokat kalhanesinde de ‘ıslahat yapmakla’ görevlendirilen Fransız mühendis Mösyö Şösot’tur. Mühendisin aldığı maaş ise ‘aylık 9000 guruş’ olarak kayıtlarda yer alır. 1840 yılında Viyana’dan gelen bir öbür mühendis ise Tokat kalhanesinin mevcut durumunu teftiş etmek ve eksikleri raporlamak için görevlendirilmiştir.
YABANCILARA MADENCİLİK İMTİYAZI VERİLİŞİ
19. yüzyılın sonuna gelindiğinde Sultan İkinci Abdülhamid, madencilik çalışmalarında tesirli olmak için Orman, Maadin ve Ziraat Nezareti’ni kurmuştur. Bu nezaretin çalışmalarından birisi de yabancılara yeni madenler arayıp bulmak ve işletmek için imtiyazlar verilmesidir. Bu imtiyazın mühleti 99 yıla kadar
çıkarılmış ve vergi yerine çıkarılan madenin yüzde 25’i devlete bırakılmıştır. 19 ve 20. yüzyılda Giresun madenlerinin büyük kısmı yabancı asıllı bireylere ya da Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan ve Yahudi vatandaşlarına imtiyaz olarak verilmiştir.
Trabzon Vilayeti Salnameleri, Giresun ve etrafındaki maden ocakları ile ilgili bilgiler verirken yabancılara verilen imtiyazlar hakkında kimi ayrıntıları -ihale tarihi, bu imtiyazın yıllık vergisi, imtiyaz verilen kişinin kimliği- gösterir. Örneğin Giresun’un Piraziz ilçesinin Nefs-i Piraziz köyündeki manganez madeni; 11 Ocak 1880 yılında Corci Pracivani’ye, yeniden Giresun’un Tirebolu ilçesindeki bakır ve simli kurşun, Sebuh David ve Thomas’a 11 Mayıs 1888’de imtiyaz olarak verilmiştir.
Sonuç olarak Giresun, maden rezervi açısından tarih boyunca değerli bir kent olmuştur. Lakin Osmanlı İmparatorluğu’nun sanayi ile birlikte maden sürece konusunda da dışa bağımlı olması sebebiyle bu varlıklı rezervler, imparatorluk iktisadına istenen seviyede katkı sağlayamamıştır.
MADEN İŞLETMECİLİĞİNDE ÇEVRESEL HASSASİYETİN TARİHİ YÜZÜ
Giresun, madencilik açısından tarih boyunca değerli bir kent olmuştur. O denli ki Orta Çağ’dan itibaren maden ihracıyla dikkat çekmiştir. Eski çağlarda kıyılarda oturanlar geçimini balıkçılıkla sağlarken iç kesitlerde oturanlar ise genelde madencilikle hayatlarını kazanmışlardır. Trabzon Vilayeti Salnameleri’nde de Giresun madenlerinin kıymeti vurgulanarak işletilmesi durumunda büyük bir yarar sağlanacağı belirtilmektedir.
“Şebinkarahisar Sancağına bağlı Lice mevkiindeki simli kurşun madeni sahiplerinden Abraham Todor, madenden çıkaracağı cevherin işlenmesi için Giresun dahilinde Uzundere köyündeki bir araziyi uygun görmüş ve arazi sahibi olan Osmanlı vatandaşı Toroğlu Vasil’e müracaat etmiştir. Vasil’in isteği üzerine Maden Yönetimi tarafından tanzim olunan ruhsatnâme, Maden Nizamnâmesi’nin kâlhâne ve fabrikalara ilişkin kısmına uygun görüldüğünden, Surâ-yı Devlet’te kabul edilmiştir. Bu ruhsatnameye nazaran, ferman harcı olarak bir sefere mahsus 30 adet 100’lük altınla, kalhanenin yapılacağı arazi için yıllık 40 kuruş kira vermesi kararlaştırılmıştır.”
Giresun’da bulunan ve uzunluğu sekiz metreyi aşan kalhane bacası Kalhane ruhsatnamesinin çevresel hassasiyetleri vurgulayan üç unsuru şu biçimdedir:
Hava kirliliği: Kalhaneye ilişkin binalar taş, tuğla, kireç ve kum ile kâgir olarak yapılacaktır. Şu anda ve ileride inşa edilecek olan binalardan çıkan gaz ve öteki unsurların etrafa ziyan vermemesi için ocak ve bacalar 8,5 m. yüksekliğinde olacaktır.
Sürdürülebilir su kullanımı: Kalhanenin imalâtına ilişkin olup su ile işleyecek olan makineler kimseye ziyan vermeyecek ve değirmenlerin çalışmasına mahzur olmayacaktır. Cevheri yıkamak için suya gereksinim duyulduğunda bu suyun öteki sular ile karışmaması için su yolu yapılacaktır.
Yerel toplumun desteklenmesi: Kalhanenin gereksinimi olan odun ve kömür, Uzundere, Tamdere ve Karınca köyleri sonu içinde bulunan Şabanözü ormanından getirilecek ve orman nizamnâmesine uygun hareket edilecektir.
Tarih boyunca madencilik faaliyetlerinin çevresel tesirleri memleketler arası birçok platformda husus edinilmiştir. Bunun en yeni örneklerinden biri de 2012’de düzenlenen Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı (Rio+20 Zirvesi) kapsamında kabul edilen pak madencilik davetidir. Bu davet, madencilikte ekonomik ve toplumsal yarar yaratılırken biyolojik çeşitliliği ve ekosistemi koruyan, üçlü ve aktif yasal düzenlemelerin, siyasetlerin ve uygulamaların değerini vurgular. Ayrıyeten devletlere ve iş dünyasına bu alanda sorumluluk yükler. Bu bağlamda 19. yüzyılın sonları Osmanlı madenciliğinde, çevresel etmenlerin devlet seviyesinde tartışılıyor ve düzenleniyor olması hayli dikkat caziptir.
Tarih her daim toplumların bugününe ışık fiyat, onları bilgilendirir ve yol gösterir. Bugün, madencilik faaliyetlerinin yapılmak istendiği yerlerde çevrecilerin ve yöre halkının haklı reaksiyonlarını ortaya koymaları tahminen de bu tarihi kapsamda okunabilir. Madencilik üzere çevresel tesirleri bariz ekonomik faaliyetlerin sürdürülebilir olabilmesi için tarihten hissemize düşeni alıp, gerekli dersleri çıkarırsak tahminen bir şeyleri değiştirebiliriz. Kim bilir?
*Arkeolog, Madencilik Tarihi Uzmanı