Analiz Haber: Ahmet Yeşiltepe
Bünyesinde iki BM Güvenlik Kurulu daimi üyesi ve nükleer güce sahip dört üyenin bulunduğu dünyanın en büyük bölgesel işbirliği ve güvenlik örgütü.
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kuruluş dokümanında “sınır güvenliği ve terörle uğraş alanında işbirliği” vurgusu öne çıksa da, örgüt, yıllar içerisinde; tek kutuplu dünya nizamına alternatif bir blok olduğunu farklı vesilelerle ilan etti.
Bunun en çarpıcı örneği; Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in 2007 Bişkek Zirvesi’nde yaptığı konuşmaydı. Putin; “tek kutuplu dünya kabul edilemez” diyerek bir manada örgütün misyonunu da ortaya koymuş oldu.
Aslında örgütün en baştan itibaren yapısal kurgusuda buna nazaran tasarlanmıştı.
TEMEL TESİR ALANI: ORTA ASYA
Kurucu üyelerden Rusya ve Çin’in çıkarları çatışsa da; bölgesel gerginlik yerine, kendi tesir alanlarında, kendi bahçelerinde; dışarıdan gelecek müdahalelere karşı güçlü bir blok oluşturmayı seçmişlerdi. O tesir alanı elbette; Orta Asya’ydı.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla, doğal kaynaklar açısından varlıklı Orta Asya Cumhuriyetleriyle bağlantıları geliştirmek Çin için büyük bir fırsat olarak ortaya çıkmıştı.
Rusya da 1993 yılında “Yakın Etraf Doktrini”ni kabul ederek, Orta Asya’yı diğer güçlere teslim etmeyeceğini açık biçimde göstermişti.
Rusya ve Çin değişen dünya sisteminde bölgede hem rakip hem de ABD’nin harika güç pozisyonuna erişmesi karşısında işbirliği yapmak durumunda kalmışlardı.
Orta Asya için rekabet, 19ncu yüzyılın ikinci yarısında olduğu üzere tekrar kızışmıştı.
Ancak Çin ve Rusya yeni periyotta stratejik davranmayı seçtiler, ve ilgilerini 1994 yılında Yapan İştirake, 1996 yılında ise Stratejik Ortalığa yükselttiler..
Aralarına alacakları üç Orta Asya ülkesi; Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’a, “sınır güvenliklerinin sağlanması, ayrılıkçı hareketlere ve teröre karşı uğraşta işbirliği” garantisi veren Çin ve Rusya bu çerçevede bir mutabakat imzaladılar.
TEMELİ 1996’DA ATILDI
26 Nisan 1996’da Şanghay’da toplanan 5 ülkenin başkanları “Sınır Bölgelerinde Askeri İtimadın Derinleştirilmesi Anlaşması”nı imzalayarak örgütün çekirdeğini oluşturdular.
Uzun müddet Şanghay Beşlisi olarak anılan bu siyasi paydaşlık 2001 yılında Özbekistan’ın da iştirakiyle genişleyerek Şangay İşbirliği Örgütü ismini aldı.
Örgütün emel, prensip, yapı ve işleyişini belirleyen “Ortaklık Beyannamesi”nde; terörizm, ayrılıkçılık ve köktencilikle çaba öne çıkan başlıklar.
Hatta bünyesinde bir anti-terör ajansı bulunduran örgüt, yasadışı göç, silah kaçakçılığı ve yasadışı uyuşturucu üzere sıkıntılara da ortak inisiyatifle müdahale ediyor.
Buna karşın NATO üzere bir askeri yapılanma ve işbirliği manzarası vermeyen Örgüt, bunun yerine Sekreterya’dan gelen ortak bildiri ve siyasi retorik yoluyla “güçlü bir blok” profili çiziyor.
ABD POSTALLARINA VEDA
Bu bahiste birinci kıymetli angajmanı ise 2005 yılında ABD’ne karşı gerçekleştiren Şanghay İşbirliği Örgütü, o yılki başkanlar doruğunda ABD’ne Orta Asya’daki askeri varlığına son vermesi tarafında bir davet yapmıştı.
Bunun üzerine, Özbekistan’daki Amerikan askerleri 6 ay içerisinde ülkeyi terk etmişlerdi.
Nitekim o yıl Gözlemci Statüsü için başvuran ABD’nin teklifi de reddedilmişti.
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün aktif siyaseti sonucu; Özbekistan’daki Karşı-Hanabad üssü, akabinde Kırgızistan’daki Manas üssü kapandı.
Askeri alanda paydaşlık imajı ise 2007 yılında, o devir örgüte üye 6 ülkenin Ural Dağları’nda gerçekleştirdiği “Barış Misyonu” isimli askeri tatbikatla yine gündeme geldi.
Örgütün 2008 yılı doruğunda, Afganistan’daki gelişmelerin yanı sıra Rusya-Gürcistan ortasında yaşanan Güney Osetya sorunu ele alındı…
Zirvede üyeler Rusya’dan yana olduklarını beyan ederek, sağlam bir blok imgesini perçinlediler.
2010 yılında Taşkent’teki tepeye Afganistan devlet lideri Hamid Karzai’nin davet edilmesi, örgütün hitap ettiği bölgeyi genişlettiğini göstermesi açısından değerli bir gelişmeydi.
2012’deki tepede ise örgüt üyeleri Suriye iç savaşına odaklandı ve Batı’nın bu ülkeye müdahalesinin büyük bir yıkım yarattığı vurgulandı.
2015 doruğu ise Örgüt’ün genişlemesi açısından çok değerli bir milat oluşturdu..
Hindistan ve Pakistan’ın hudut uyuşmazlıklarını ve ortalarındaki ihtilafları barışçıl yollarla çözecekleri konusunda garanti vermeleri halinde tam üye olarak kabul edileceklerini ilan eden Örgüt, bu kelamını 2017’de yerine getirdi.
Bu aslında, Çin ve Rusya tarafından hevesle beklenen lakin denetimli bir istişare süreci sonunda ulaşılan amaçtı.
Nihayet İranı da 2021 yılında tam üye olarak bünyesine kabul edeceğini açıklayan Şanghay İşbirliği Örgütü, bugün dünya nüfusunun, iktisadının ve büyüme potansiyelinin en yüksek olduğu coğrafyada dev bir şemsiye örgüt olarak karşımızda duruyor.
GENİŞLEME ABD’YE MESAJ
Örgütün Hindistan, Pakistan ve İran’ı da içine alacak biçimde genişlemesi birden fazla siyasi gözlemciye nazaran ABD’ne yönelik bir bildiri.
Şanghay İşbirliği Örgütü Ural Dağları’nın batısında Rusya’dan Orta Asya’ya, oradan Asya-Pasifik kıyılarına kadar Batı’nın karşısında artık en kapsayıcı, en geniş blok.
Sırada, örgüte tam üye olarak alınması beklenen üç ülke daha var; bunlar; Afganistan, Moğolistan ve Belarus.
Örgütle yakın temas içerisinde olan “Diyalog Ortağı Ülkeler” kategorisinde ise Türkiye birinci sırada bulunuyor.
Burada; Türkiye’nın hudut komşuları Azerbaycan ve Ermenistan ile Güneydoğu Asya’nın stratejik ülkeleri; Sri Lanka, Kamboçya ve Nepal yer alıyor.
Dikkat alımlı son gelişme ise; Şanghay ruhuna yakın durduklarını açıklayan 3 Arap ülkesine, örgütün, Diyalog Ortağı statüsü verilmesi…
Bunlar; Suudi Arabistan, Mısır ve Katar.
ÖRGÜTE YÖNELİK KURUMSALLIK ELEŞTİRİLERİ
Tüm bu yüksek potansiyele karşın Örgütün hala kurumsal yapılanmasını tamamlamamış olduğu istikametindeki tenkitler, iki değerli örnekle teyit ediliyor.
Bunlar; örgüt üyelerinin finansal yatırım ve kredi projelerini hayata geçirecek İnterbank projesi ile bir güç kulübünün oluşturulması tarafındaki teklifin üyeler tarafından prestij görmemesi.
Örgütün kurumsal yapısını Devlet Liderleri Kurulu, Hükümet Liderleri Kurulu, Dışişleri Bakanları Kurulu, Bakanlar Konferansı, Ulusal Koordinatörler Kurulu, Sekretarya ve Bölgesel Anti-Terörizm Merkezi oluşturuyor.
Başbakan seviyesinde yılda bir sefer toplanan Hükümet Liderleri daha çok ekonomik ve ticari mevzularla ilgileniyor ve Devlet Liderleri Tepesi’nin hazırlıklarına son noktayı koyuyor.
Esasında, örgüt ne NATO üzere bir ortak savunma paktı ne de AB üzere devletler üstü bir ekonomik ve siyasi birlik.
ÖRGÜT İÇİNDE ÇİN – RUSYA REKABETİ
Yapısı gereği bir “ortak savunma örgütü” niteliği bulunmayan Şanghay İşbirliği Örgütü’nün, üyeleri ortasında rekabet konusu olan oldukça problemli alanlar mevcut.
Çin ve Rusya bölgede aslında kendi siyasi tesir alanını oluşturmak emeliyle yarış içerisinde.
Ancak, Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ve Çin-Tayvan-ABD tansiyonunun gelişim süreci; rekabet yerine işbirliğinin tercih edilmesine sebep oluyor.
Diğer yandan, her iki ülke Orta Asya ülkelerini kendi nüfuz alanları olarak görüyor. Biri başkasının bölgedeki “tek kelam sahibi” pozisyonunda olmasını istemiyor. Bu nedenle geçmişte, Rusya “Çin’e karşı Hindistan’ın” örgüte üye olmasını desteklerken, “Çin de Pakistan’ın” üyeliğini destekledi.
Siyasi gözlemciler, önümüzdeki devirde Şanghay İşbirliği Örgütü’nün ABD’nin Asya’da tekrar güç gösterme eğilimleri karşısında kenetlenerek gücünü artırmasını bekliyorlar.
Yine de, Rusya’nın Ukrayna işgali hakkında farklı yaklaşımlara sahip Orta Asya ülkeleri ile,, kendi ortalarında önemli kasvetleri olan Pakistan ve Hindistan’ı da içinde barındıran Örgütün, ABD’ne karşı bir duruş sergilemesi halihazırda pek mümkün görünmüyor.